'Hàm cá mập' - công trình gây tranh cãi hơn 30 năm

Hà Nội - Trong bản vẽ của kiến trúc sư Tạ Xuân Vạn, tòa nhà bên Hồ Gươm có nét cong 'như làn khói dâng', nhưng lúc thành hình lại khiến ông bật khóc uất ức.

Tòa nhà Trung tâm Thương mại số 1-3-5-7 phố Đinh Tiên Hoàng, phường Hàng Bạc, quận Hoàn Kiếm suốt 32 năm qua được nhân dân Thủ đô quen gọi là "Hàm cá mập". Cái tên ngụ ý chê khối bêtông 6 tầng xây giật cấp chiếm không gian quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục, làm xấu cảnh quan khu vực Hồ Gươm.

Tòa nhà có diện tích sàn 310 m2, được UBND TP Hà Nội cho một đơn vị thành viên của Tổng công ty Vận tải Hà Nội (Transerco) thuê đất và xây dựng từ năm 1993 với mục đích làm trung tâm thương mại. Sau khi Transerco thành lập, năm 2007, UBND TP Hà Nội tiếp tục cho đơn vị này thuê khu đất và cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất cho Transerco.

Advertisement

Tòa nhà "Hàm cá mập" hiện do Transerco quản lý, vận hành, chủ yếu cho thuê làm dịch vụ ăn uống. Ảnh: Giang Huy

"Hàm cá mập" được xây dựng trên nền đất Nhà ga xe điện và Bách hóa Bờ Hồ - khu vực vốn là trung tâm kết nối các tuyến xe điện tỏa đi khắp phố phường Thủ đô. Tòa nhà do cố KTS Tạ Xuân Vạn (qua đời năm 2020) thiết kế. Khởi công năm 1991 và hoàn thành năm 1993, công trình hứng chịu sự công kích lớn từ giới chuyên môn lẫn dư luận Hà Nội thời ấy.

Trong cuộc trò chuyện năm 2019 với KTS Vũ Hiệp, KTS Tạ Xuân Vạn chia sẻ "đó là chuyện buồn" bởi công trình Trung tâm Giao dịch thương mại quốc tế không giống thiết kế ban đầu. Trước khi xây dựng, chủ đầu tư tổ chức cuộc thi thiết kế. Ông Vạn đi dọc Hồ Gươm về phố cổ, qua Hàng Đào, Hàng Ngang... để lấy ý tưởng.

Phác thảo đầu tiên về tòa nhà là nét cong như làn khói dâng để "hô ứng" với khối trụ của tháp nước Hàng Đậu, phù hợp hình hài Hồ Gươm và không quá phô trương ra phía quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Bản thiết kế được chọn và chủ đầu tư đồng ý xây dựng.

Năm 1993 công trình thi công gần xong, ông Vạn vào Nghệ An công tác. Khi trở lại Hà Nội thấy tòa nhà bọc kín bằng vải dứa, nhiều chỗ cơi rộng, nham nhở, ông kể đã ngồi khóc vì uất ức "không hiểu sao người ta lại đối xử với tác phẩm kiến trúc như thế". Sau này ông mới biết chủ đầu tư đã yêu cầu người khác thay đổi thiết kế mà không hỏi ý kiến mình.

Xe điện hoạt động quanh bờ Hồ Gươm những năm bao cấp. Ảnh tư liệu

Làn sóng chỉ trích bùng lên khi tòa nhà được sơn đen xì, dư luận gọi "Hàm cá mập". Chủ đầu tư lại mời ông Vạn xử lý hậu quả. Vị kiến trúc sư cố nhẫn nhịn, không yêu cầu đập đi xây lại như thiết kế ban đầu mà điều chỉnh gọn vào, cho sơn màu trắng như ngày nay.

Ghi nhớ vui buồn với tòa nhà, ông Vạn ra chợ mua mấy con cóc gốm và gắn vào cột nóc tư thế ngước lên trời, ngụ ý "cậu ông trời mà không kiện được ai, cứ kêu thế thôi". Sau này cải tạo, người ta dỡ mấy con cóc đi, xóa bỏ kỷ niệm của KTS Vạn.

Nhiều năm gắn bó với Hồ Gươm, PGS Hà Đình Đức vẫn nhớ những năm 1993 đạp xe lên hồ, đi qua quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục vẫn không hiểu "sao người ta có thể sơn tòa nhà đen xì xấu thế". Dư luận khi ấy phần lớn chê bai, nhưng cũng có người kỳ vọng "biết đâu lại thành công trình vĩ đại như tháp Eiffel của Pháp, ban đầu bị chê tơi bời sau thành kỳ quan thế giới".

Video: Lộc Chung - Nam Ngọc

Là kiến trúc sư trưởng thành phố những năm 1990, KTS Đào Ngọc Nghiêm cho biết từ năm 1994 Hà Nội xem xét nghiên cứu quy hoạch khu vực Hồ Gươm, có sự chỉ đạo của lãnh đạo Nhà nước, Bộ Xây dựng. Quy hoạch khu vực Hồ Gươm năm 1995 đã đặt vấn đề mở rộng, như khu vực phía đông liên kết không gian xanh vườn hoa Lý Thái Tổ tạo trục xanh, chỉnh sửa khu vực Bưu điện Hà Nội.

Phía nam ở phố Hàng Khay khai thác hiệu quả bến bãi, giữ phong cách phố cổ. Phía tây, khu vực khách sạn Phú Gia trước đây liên kết vườn hoa Lê Thái Tổ và báo Nhân dân tạo không gian mở. Quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục có vị trí quan trọng, mang ý nghĩa lịch sử nên thành phố rất quan tâm, tổ chức ít nhất hai cuộc thi cải tạo chỉnh trang, nhất là đài phun nước.

Tòa nhà "Hàm cá mập" vốn là nhà ga cuối các tuyến xe điện cũ, có giá trị lịch sử nên được xây dựng trung tâm thương mại để phục vụ khách du lịch, người dân đến tham quan Hồ Gươm và khai thác cảnh quan. Tuy nhiên, ông Nghiêm cho biết sau khi xây dựng, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã yêu cầu xử lý, chỉnh sửa. Công trình đã qua hai lần sửa chữa các năm 1996 và 1998 để tạo độ lùi, đường cong phù hợp với sự chuyển tiếp, tạo không gian mở hơn, không đóng kín như trước.

Hàng loạt công trình cao tầng bao quanh quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Ảnh: Giang Huy

Sau hơn ba thập kỷ, "Hàm cá mập" vẫn bị chỉ trích vì thiết kế xấu, song rất thu hút khách du lịch, đặc biệt là giới trẻ và du khách nước ngoài. Giá thuê mặt bằng ở đây rất đắt. Thống kê của hãng dịch vụ bất động sản Avison Young, giá chào thuê tại tầng trệt tòa nhà dao động 150-200 USD (3,8-5,1 triệu đồng) mỗi m2. Giá thuê thấp dần từ tầng 2 trở lên nhưng không dưới 100 USD mỗi m2.

Nhằm cải tạo không gian Hồ Gươm, đầu tháng 3 UBND TP Hà Nội nhất trí với đề xuất của UBND quận Hoàn Kiếm về việc phá bỏ tòa nhà "Hàm cá mập", xây dựng không gian ngầm tại khu vực quảng trường hiện có và không gian mở rộng. Khu vực ngầm có khoảng 3 tầng hầm với chức năng dự kiến như không gian văn hóa, thương mại, bãi xe...

Chia sẻ về quyết định phá dỡ "Hàm cá mập", KTS Đào Ngọc Nghiêm cho rằng "công trình là di sản đô thị, phục vụ khách nước ngoài và người dân đến Hồ Gươm", nên cải tạo, chỉnh trang để tạo điểm nhấn. Ngược lại, PGS Hà Đình Đức ủng hộ việc phá bỏ tòa nhà, mở rộng không gian quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục. Tòa nhà "cho thuê kiếm tiền là chính", không mang nhiều giá trị lịch sử trong khi còn chiếm không gian quảng trường.

Ngoài "Hàm cá mập", PGS Hà Đình Đức điểm qua một số dự án, công trình phá vỡ không gian cảnh quan Hồ Gươm. "Việc xây dựng các công trình sau này phải tính toán cẩn thận để giữ gìn Hồ Gươm cho muôn đời", ông Đức nhắn nhủ.

*Bài viết sử dụng một phần tư liệu của KTS Vũ Hiệp trên Tạp chí kiến trúc tháng 6/2019.